Lata 1938 - 1939.

Po najechaniu na ilustrację kursorem pojawi się jej opis a po kliknięciu powiększenie.

W lutym1938 roku Hitler w publicznym wystąpieniu powiedział, że jego zdaniem jedynym rozwiązaniem kwestii Niemców sudeckich jest włączenie zamieszkanych przez nich terenów do Trzeciej Rzeszy. Pierścień wokół Czechosłowacji się zacieśniał, zaś „anschlus” Austrii nie tylko zwiększył potencjał gospodarczy Niemiec, ale przede wszystkim skomplikował sytuację strategiczną republiki. Wspólna granica wydłużyła się z 1539 kilometrów do 2 117. Na granicy czechosłowacko - niemieckiej istniał system umocnień, natomiast budowę podobnych umocnień na granicy z Austrią sztab generalny planował dopiero w roku 1942. Włączenie Austrii do III Rzeszy było również sygnałem, że Wielka Brytania i Francja nie mają zamiaru ryzykować konfliktu zbrojnego z Niemcami w celu obrony w Europie środkowej.

W tej sytuacji czechosłowacki rząd oznajmił, że przygotuje przepisy, które uregulują problemy narodowościowe w ramach jednego państwa. Oświadczenie to nie spotkało się z żadną reakcją ze strony Niemców. Wzmocniona w wyniku niedawnych wydarzeń SdP zwiększyła nacisk na inne niemieckie partie i ruchy współpracujące z rządem. W wyniku tych działań związek rolników został rozwiązany, a niemiecka partia chrześcijańsko - demokratyczna zawiesiła działalność a jej ministrowie podali się w końcu marca do dymisji. Jako ostatni zrezygnowali socjaldemokraci.

24 kwietnia 1938 roku na zjeździe w Karlovýh Varach Konrad Henlein przestawił ośmiopunktowy program. Tak zwane karlovarske żądania dotyczyły całkowitego zrównania praw mniejszości niemieckiej z prawami ludności czeskiej, utworzenia zamkniętego niemieckiego obszaru z własnym samorządem i prawem przyznawania się do niemieckiego narodu i „niemieckiego światopoglądu” oraz narodowego socjalizmu. Henlein oświadczył, że jest to program minimum i dał do zrozumienia, że będzie się starał o przyłączenie wymienionego obszaru do III Rzeszy. Zgodnie z instrukcjami Hitlera SdP przygotowywała warunki polityczne do ataku na Czechosłowację, przygotowanego przez niemiecki sztab generalny pod kryptonimem „Fal Grun”. W maju rząd przedstawił SdP propozycję statutu narodowościowego, który miał regulować sporne kwestie, jednak Niemcy go nie przyjęli.

Niepokoje na pograniczu spowodowane zbliżającymi się wyborami samorządowymi skłoniły czechosłowacki rząd do ogłoszenia 20 maja częściowej mobilizacji. Jej bardzo sprawny przebieg oraz społeczne poparcie i międzynarodowe reakcje na ten krok spowodowały, że Niemcy wstrzymali się od jakiejkolwiek akcji.Zagrożenie zewnętrzne spowodowało zbliżenie partii politycznych - zdecydowanie za koniecznością obrony republiki opowiedzieli się: republikanie, ludowcy, socjaldemokraci, narodowi socjaliści oraz nacjonalistyczne Zjednoczenie Narodowe, które od marca 1938 roku, stało się częścią koalicji rządzącej. Konieczność nieulegania naciskowi ze strony Niemiec poparli politycy skupieni wokół „zamku”, organizacje obywatelskie (petycję Zostaniemy wierni, zainicjowaną przez przedstawicieli kultury od kwietnia do września 1938 podpisało ponad milion osób), swe poparcie wyrazili również komuniści i czescy faszyści, niemieccy socjaldemokraci oraz środowiska emigrantów z Austrii i III Rzeszy.

Pozytywnym reakcjom wewnętrznym nie towarzyszyły podobne akcje na arenie międzynarodowej. Francja, obawiając się konfliktu z Niemcami oraz pod wpływem brytyjskiej polityki appeasementu, poddała w wątpliwość umowy sojusznicze z Czechosłowacją. W lipcu Wielka Brytania podjęła decyzję o wysłaniu do Czechosłowacji misji arbitrażowej, która miała zbadać sytuację mniejszości niemieckiej oraz ocenić możliwości rozwiązania konfliktu bez użycia siły. 23 lipca po krótkim wahaniu prezydent Beneš wyraził zgodę na przyjazd do Pragi misji, na której czele stał lord Runciman. Misja ta przybyła do Pragi w połowie sierpnia. W trakcie wizyty w Pradze lorda Runcimana SdP odrzuciła trzeci i czwarty plan Beneša uregulowania stosunków czechosłowacko-niemieckich w ramach jednego państwa. 12 września SdP pod wpływem przemówienia Hitlera wygłoszonego w Norymberdze podjęła próbę przeprowadzenia zamachu stanu na terenach przygranicznych. Próba ta została bardzo szybko udaremniona, a przywódcy puczu uciekli do Niemiec, gdzie utworzyli ochotnicze jednostki zbrojne „Sudetendeutsches Freikorps”. W dniu wyjazdu misji Runcimana rząd podjął decyzję o delegalizacji SdP. Z jego raportu przedstawionego rządowi Jej Królewskiej Mości wynikało, że współżycie Czechów i Niemców w jednym państwie jest niemożliwe.

15 września doszło do spotkania Chamberlaina z Hitlerem w Berhtesgaden. Na podstawie przekazanych tam żądań Hitlera rządy Francji i Wielkiej Brytanii przygotowały plan odstąpienia III Rzeszy tych terenów przygranicznych Czechosłowacji, które w ponad 50% są zamieszkane przez Niemców. Plan ten w ultymatywnej formie został 19 września przedstawiony czechosłowackiemu rządowi, który go odrzucił. Dopiero po silnych naciskach ambasadorów brytyjskiego i francuskiego 21 września prezydent Beneš wyraził zgodę na odstąpienie części terytorium Niemcom. Informacja o tym wywołała potężne demonstracje w Pradze i innych czeskich miastach. Demonstracja w Pradze trwała całą noc. 22 września do dymisji podał się rząd Hodžy. Komitet Obrony Republiki powołany przez grupę posłów, na czele z Ladislavem Rašinem, synem Aloisa Rašina, zwołał wielką manifestację. Przed parlamentem zgromadziło się ćwierć miliona osób. Mianowanie przez prezydenta nowego rządu, na którego czele stanął generał Jan Syrový, wywołało ogólne nadzieje, że republika będzie się bronić.

22 września po raz kolejny spotkali się Chamberlein z Hitlerem tym razem w Bad Godesberg. Informacja o tym, że Czechosłowacja przyjęła jego warunki nie zadowoliła Hitlera, zażądał on również przyjęcia roszczeń terytorialnych wysuwanych przez Polskę i Węgry. Rząd Syrovego uznał warunki Hitlera za nie do przyjęcia i ogłosił następnego dnia powszechną mobilizację. W tej sytuacji Hitler poinformował brytyjskiego ambasadora w Berlinie, że jeżeli Czechosłowacja nie spełni jego warunków do godziny 14:00 28 września, to nastąpi atak. Chamberlain wyraził zgodę na warunki Hitlera i poinformował go listownie, że może to osiągnąć bez jednego wystrzału.

29 września 1938 roku w Monachium zebrała się międzynarodowa konferencja mocarstw, w której uczestniczyli Adolf Hitler, Benito Mussolini, Neville Chamberlain oraz Eduard Daladier, aby przedyskutować niemieckie żądania. Inicjatorem konferencji był Mussolini działający na prośbę Chamberleina. W nocy z 29 na 30 września podpisano układ , który przewidywał zajęcie Sudetów przez III Rzeszę w okresie od 1 do 10 października, a także zobowiązywał III Rzeszę do przeprowadzenia na zajmowanych obszarach plebiscytów, które miały potwierdzić wolę mieszkańców przyłączenia do Niemiec (do plebiscytów takich nigdy nie doszło). Jednocześnie układ zobowiązywał Hitlera do wyrzeczenia się dalszych roszczeń terytorialnych wobec Czechosłowacji. Podczas konferencji postanowiono, że spory terytorialne między Czechosłowacją a Polską i Węgrami zostaną rozwiązane na drodze arbitrażu międzynarodowego.

Czechosłowacji nie pozostało nic innego, jak podporządkować się międzynarodowemu dyktatowi. Jedyną alternatywą w ówczesnej sytuacji międzynarodowej była wątpliwa pomoc ZSSR lub - wobec braku poparcia ze strony państw Małej Ententy - samotna wojna z Niemcami. Umocnienia graniczne, na których opierała się strategia obronna republiki nie były jeszcze w pełni gotowe, przeciwko trzy i pół milionowej niemieckiej armii stało jedynie pół miliona czechosłowackich żołnierzy. Te fakty łącznie z groźbą ataku ze strony Polski i Węgier skłoniły prezydenta Beneša do przyjęcia narzuconych warunków.

1 października wojska niemieckie wkroczyły na teren Sudetów. Natomiast 2 października - po braku odpowiedzi na ultimatum złożone 30 września na ręce czechosłowackiego ministra spraw zagranicznych Krofty przez posła polskiego w Pradze K. Papee - oddziały pod dowództwem generała Bortnowskiego przekroczyły Olzę i zaczęły obsadzać Zaolzie.

2 listopada na podstawie Arbitrażu Wiedeńskiego Węgry zajęły tereny na południu Węgier i Rusi Podkarpackiej.

Republika Czechosłowacka przed 30.09.1938
140 508 km2 i 14 729 536 mieszkańców

Niemcy
zabrali terytorium 28 29 km2 (20% obszaru państwa) na, którym żyło 3 817 865 osób (25,9% ludności)

Węgrzy
zabrali terytorium 11 833 km2(8,4%) na którym żyło 972 092 osób (6,6%)

Polacy
zabrali terytorium 805 km2(0,6%) na którym żyło 227 399 osób (1,5%)

Okrojona Republika Czechosłowacka - 99 579 km2 i 9 712 180 mieszkańców

Po Monachium doszło do załamania dotychczasowego systemu politycznego. Nastąpiło osłabienie pozycji polityków "zamku", a z nią dotychczasowej równowagi na scenie politycznej. Do głosu zaczęły dochodzić siły prawicowe dążące do wprowadzenia systemu totalitarnego. 5 października prezydent Edvard Beneš zrezygnował ze swej funkcji i opuścił kraj. W tym czasie zrekonstruowany rząd generała Syrového podejął próby nawiązania bliskiej współpracy z Niemcami. Wzrastała agresywność działań czeskich organizacji faszystowskich, które chciały zyskać dominującą rolę w zdestabilizowanym państwie.

Kolejnym zagrożeniem istnienia okrojonej republiki byli słowaccy nacjonaliści, na czele których stał od sierpnia 1938 roku (kiedy zmarł twórca Słowackiej Partii Ludowej Andrej Hlinka) ksiądz Jozef Tiso. Tiso był wcześniej posłem partii ludowej do parlamentu, a w latach 1927-1929 był ministrem zdrowia w rządzie koalicyjnym. Po objęciu stanowiska przywódcy partii głosił on poglądy otwarcie separatystyczne i wrogie wobec państwa czechosłowackiego. 6 października 1938 roku doszło do zjednoczenia demokratycznych partii słowackich ze Słowacką Partią Ludową i wysunięcia wspólnego żądania autonomii dla Słowacji zawartego w tak zwanej umowie z Žiliny. Dzień później został powołany rząd autonomicznej Słowacji, na którego czele stanął ksiądz Jozef Tiso. 11 października autonomiczny rząd powołała Ruś Podkarpacka - na jego czele stanął początkowo A. Brody, a od 26 października monsignore A. Vološin.

Autonomia Słowacji i Rusi Podkarpackiej została przyjęta przez Czechosłowackie Zgromadzenie Narodowe 19 listopada 1938 roku. Na tym samym posiedzeniu prezydentem republiki został dr Emil Hácha, który następnego dnia powołał nowy rząd z premierem Rudolfem Beranem. Beran był jednocześnie przywódcą nowo powstałej Partii Jedności Narodowej skupiającej większość partii prawicowych. Decydujące pozycje w tej partii mieli agraryści. Ugrupowaniem opozycyjnym utworzonym przez socjaldemokratów i lewicowych narodowych socjalistów była Narodowa Partia Pracy. Partia komunistyczna, której działalność była przez władze stopniowo ograniczana przeszła pod koniec 1938 roku do podziemia, a jej przywódcy wyjechali do Moskwy.

Dążenie do wprowadzenia przez Partię Jedności Narodowej sytemu totalitarnego widoczne było w jej programie przyjętym 16 lutego 1939 roku. Program ten nawiązuje do koncepcji włoskich koncepcji państwa faszystowskiego. Do wprowadzenia tego programu w życie nie doszło, ponieważ państwo czechosłowackie przestało istnieć.

W polityce zagranicznej minister František Chvalkovský bezskutecznie dążył do zbliżenia z III Rzeszą. Na początku marca 1939 roku Niemcy zerwały rozmowy z rządem czechosłowackim o obiecanych wcześniej gwarancjach. W polityce wewnętrznej na początku marcu doszło do kryzysu w stosunkach czesko-słowackich. Rząd próbował go rozwiązać poprzez odwołanie autonomicznego rządu Słowacji. Doszło do niepokojów wywołanych przez mniejszość niemiecką w Czechach, również czescy faszyści podjęli próby zdobycia władzy.

Wydarzenia w Czechosłowacji stanowiły dla Niemiec pretekst do zajęcia reszty terytorium Czech. Doszło do bezpośrednich rozmów Hitlera z przedstawicielami Słowackiej Partii Ludowej Jozefem Tiso i Ferdynandem Ďurčanským. Nazistowski przywódca przedstawił im ultimatum: jeśli nie ogłoszą niepodległości i nie oderwą się od Czechosłowacji - Słowacja stanie się częścią Węgier. 14 marca słowacki sejm w Bratysławie ogłosił niepodległość. Tego samego dnia Węgry przedstawiły praskiemu rządowi ultimatum, w którym żądały oddania Rusi Podkarpackiej; jednocześnie Węgrzy rozpoczęli operacje wojskowe w celu jej opanowania.

Wydarzenia zmierzały do jednego końca, nie mógł tego zmienić wyjazd prezydenta Háchy i ministra Chvalkovského do Berlina na spotkanie z Hitlerem. Do żadnych rozmów nie doszło, zostało im jedynie oznajmione, że następnego dnia ziemie czeskie zostaną obsadzone przez armię niemiecką i włączone do III Rzeszy. Czechosłowaccy przedstawiciele mieli pod groźbą zbombardowania Pragi wyrazić zgodę na okupację. W tej sytuacja prezydent Hácha uległ, a decyzję tę potwierdził rząd w Pradze.

Rano 15 września jednostki niemieckie przekroczyły granicę, w ciągu jednego dnia żołnierze generała Blaskowitza zajęły Czechy, a generała Lista - Morawy. Okupacja czeskich ziem nie przebiegała bez strat - w kilku miejscach doszło do potyczek. Natomiast na Rusi Podkarpackiej od 14 do 16 marca 12 dywizja generała Svátka powstrzymywała wojska węgierskie zajmujące te tereny.7 Nie zmieniło to faktu, że państwo czechosłowackie przestało istnieć.

Dekretem Adolfa Hitlera z 16 marca 1939 roku okupowane tereny zostały określone jako Protektorat Czech i Moraw. Dekret ten gwarantował protektoratowi autonomię oraz samorządność, jednak żadne decyzje podjęte przez organy protektoratu nie mogły godzić w interesy Rzeszy. Protektorat nie posiadał przedstawicielstw zagranicznych, a podporządkowane mu wojska mogły pełnić jedynie funkcje pomocnicze. Legalna była jedynie jedna partia: Narodowe Poręczenie (Národní Souručenství), dlatego nie istniał też parlament. Na czele protektoratu stał Emil Hácha pełniący funkcję prezydenta i szefa rządu. Prawdziwą władzę posiadał niemiecki protektor oraz jego urząd, funkcję tę jako pierwszy objął Niemiec sudecki Karl Hermann Frank. Działania protektoratu Niemcy kontrolowali za pośrednictwem niższych organów - landratów, ponadto na terenie protektoratu działały wszystkie niemieckie służby bezpieczeństwa i policyjne łącznie z Sicherheitsdienst i gestapo. Siły te skierowały swoje działania przeciwko wszystkim przeciwnikom "nowego porządku" oraz niemieckim emigrantom, z których większości udało się uciec przed 15 września 1939 roku.

Krótko po wprowadzeniu protektoratu zaczęły w nim obowiązywać antyżydowskie ustawy norymberskie. Poprzez "aryzację" Niemcy przejęli majątki żydowskie i we wrześniu 1941 roku przystąpili do ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej - rozpoczęli wywózkę Żydów do obozów koncentracyjnych. Między rokiem 1941 a 1945 przez miasteczko Terezin, które było ośrodkiem przejściowym dla Żydów, nazywanym "bramą do śmierci" przeszło 73 608 osób. Później mieli być zlikwidowani lub zgermanizowani Czesi, jednak w czasie wojny Niemcy potrzebowali protektoratu jako bezpiecznego zaplecza pełniącego rolę ośrodka przemysłowego. Życie ekonomiczne protektoratu zostało podporządkowane niemieckim celom wojennym. Niemieckie koncerny weszły do czeskich przedsiębiorstw, którymi były zainteresowane. Ułatwiał im to narzucony kurs korony wobec marki - 10:1.

Swoje niezadowolenie społeczeństwo czeskie wyrażało manifestacyjnym udziałem w obchodach różnych rocznic narodowych. Wyraźnie polityczny charakter miała demonstracja, która odbyła się 28 października 1939 roku z okazji rocznicy powstania Czechosłowacji. W trakcie tej demonstracji został zabity student medycyny Jan Opletal. Dalsze demonstracje, które odbyły się z okazji jego pogrzebu spowodowały najbrutalniejszą od powstania protektoratu interwencję władz niemieckich. 17 listopada zostały zamknięte czeskie szkoły wyższe, wielu studentów zostało wywiezionych do obozów koncentracyjnych, a 9 działaczy ruchu studenckiego rozstrzelano. Te represje miały złamać czeską inteligencją oraz wszelkie przejawy oporu.

Wiosną 1939 roku zaczęły powstawać pierwsze organizacje ruchu oporu. Bliscy współpracownicy prezydenta Beneša utworzyli Centralę Polityczną (Politické ústředí). Oficerowie służby czynnej oraz rezerwy stworzyli Obronę Narodu. Przedstawiciele czeskiej kultury połączyli się w Komitecie Petycyjnym Wierni Zostaniemy. Wiosną 1940 roku grupy te połączyły się we wspólnej centrali Centralnym Kierownictwie Prowadzenia Krajowego Ruchu Oporu (Ústřední vedení odboje domácícho ÚVOD). Mimo strat, powodowanych działaniem nazistowskiego aparatu bezpieczeństwa, czeski ruch oporu osiągał sukcesy, szczególnie w działalności wywiadowczej. Samodzielnie rozwijał się komunistyczny ruch oporu, początkowo zdezorientowany sowiecko-niemieckim paktem o nieagresji. Wyraźną orientację zyskał dopiero w 1941 roku po ataku Niemiec na ZSSR.

Równolegle z działaniami w kraju rozwijał się ruch oporu za granicą. Naturalną centralą komunistów była Moskwa, przedstawiciele pozostałych partii politycznych, którym udało się wyjechać z kraju, skupili się w Londynie wokół Edwarda Beneša, który wkrótce po rozpoczęciu okupacji wrócił do życia politycznego. Jego konkurentami w walce o kierowanie ruchem oporu za granicą byli Milan Hodža oraz czeski ambasador we Francji Štefan Osuský. Początkowo rządy Anglii i Francji nie zwracały uwagi na jego działania zmierzające do przywrócenia czechosłowackiej państwowości. Sytucja zmieniła się po ich przystąpieniu do wojny przeciwko III Rzeszy. Po porażce Francji Czechosłowacka Rada Narodowa 9 lipca 1940 roku podjęła decyzję o utworzeniu w Londynie rządu tymczasowego z Benešem jako prezydentem. Premierem mianowany został Jan Šrámek.